Venus, Jupiter en Mercurius

“Er rest mij niets dan middels jouw meldingen publiekelijk een premie voor de eerlijke vinder uit te loven.”

En met die woorden stelde zij hem een formulier ter hand, met daarop Psyche's naam en nadere details. Zodra dat gedaan was, ging zij dadelijk weer op huis aan.” (een fragment uit: Amor en Psyche - Apuleius)

Voor het verloren gewaande schilderij van Vermeer met de titel Venus, Jupiter en Mercurius heb ik gekozen voor een scène waarbij Venus bijna smekend haar klacht over de veel te mooie Psyche uit bij de oppergod Jupiter. Jupiter overpeinst haar klacht en Mercurius, de boodschapper, staat al in de starthouding met voornoemd pamflet om Psyche te zoeken.  

Ik schilderde dit schilderij in 2022 voor het televisie-programma “de Nieuwe Vermeer” dat in het begin van 2023 werd uitgezonden op NPO1. Ik was als een van de Meesterschilders uitgenodigd om een reconstructie te maken van dit eeuwenoude mythologische thema. 

Op voorhand was ik niet heel blij met deze opdracht, omdat ik mijn grote voorbeeld Johannes Vermeer (1632 - 1675) niet op diens kenmerkende wijze kon benaderen. De weinige historiestukken die hij maakte (inclusief zijn vermoedelijk laatste schilderij Allegorie op het geloof) zijn a-typisch voor Vermeer en kunnen mij eerlijk gezegd wat minder bekoren. 

Toen ik inhoudelijke en compositorische ideeën onderzocht, waarbij ik gebruik maakte van compositiemodellen die ook Vermeer gekend moet hebben, kwam ik al snel tot de conclusie dat ik van de opdracht moest afwijken, wilde ik dichtbij Vermeer geraken. Ik ervoer een steeds grotere vrijheid en besloot die ook te nemen, alles aan de opdracht is tenslotte arbitrair en speculatief. 

Het eerste betrof de radicale aanpassing van de compositie. Waar de Diana vijf personen telt en derhalve een liggend formaat logisch is, had ik te maken met drie personen. Ik besloot weliswaar het opgegeven formaat aan te houden, maar het schilderij rechtop te zetten. Het staande formaat gaf mij compositorisch de mogelijkheid om de figuren ook groter in het beeldvlak te plaatsen, bij een liggend formaat zouden het poppetjes zijn geworden en zou ik met een enorme restruimte te maken hebben gehad. Vervolgens nam ik het besluit een soort fictief overgangswerk te schilderen met diverse elementen uit Vermeers oeuvre. 

Een schilderij over Amor en Psyche uit omstreeks 1642, geschilderd door de in Rome werkende Fransman Trophime Bigot (1579–1650), diende als verwijzing naar het eigenlijke thema. Bigot -de kaarslicht schilder- maakte werk dat was geïnspireerd op zowel Caravaggio als op de Utrechtse schilder Gerard van Honthorst. Het werk van de Utrechtse Caravaggisten was Vermeer zeker bekend, dus wellicht ook van die Franse navolger? Wie zal het zeggen? Vermeer was tenslotte ook kunsthandelaar.

Aangezien het mij ongeloofwaardig voorkomt dat Vermeer naakten of halfnaakten in een groots landschap zou hebben geschilderd, compleet met duiven, praalwagens, en andere vaststaande attributen, heb ik mij beperkt tot subtiele verwijzingen. De bliksemschicht verwerkte ik in het medaillon van Jupiter, de adelaar en andere verwijzingen beeldde ik af op Delftsblauwe tegels en de helm met vleugels van Mercurius werd een hoed met een veer. 

Ik heb voor Venus voor een opvallend geel kledingstuk gekozen, omdat de kleur geel in de volkssymboliek ook bekend staat als de kleur van o.a. de haat, de afgunst en de jaloezie. 

In plaats van loodtingeel heb ik nikkeltitaangeel gebruikt en ook Indisch geel om zo het kleurgebruik van Vermeer te benaderen. Ik heb sowieso zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de kleuren die Vermeer ook gebruikt heeft, inclusief authentiek lapis lazuli, toch onlosmakelijk verbonden met Vermeer. 

Voor de onderschildering heb ik diverse okers en ombers gebruikt en ik ben voor de opbouw te rade gegaan bij niet afgemaakte schilderijen van Da Vinci om het geheel nog meer een Italiaanse sfeer te geven. De figuren zijn ten voeten uit afgebeeld, de ruimte is bewust ondiep gelaten en ook dat past in de vroege werkwijze van Vermeer waarbij de ruimte nog ondergeschikt bleef. 

Ik heb me weliswaar niet strikt aan de opdracht gehouden, maar wel een schilderij gemaakt waar ik volledig achtersta. Ik heb het met het hart gemaakt en ben ook daarbij in het gedachtengoed van Vermeer gebleven: ook hij deed het allemaal net even anders dan zijn tijdgenoten, en ook dat geheimzinnige aspect van “de Sfinx van Delft” wilde ik tot uitdrukking brengen. 

Arjan van Gent | Artist

Foto in de NY Times waarbij ik links op de foto te zien ben tijdens de masterclass door de Vermeer expert van het Rijksmuseum, Pieter Roelofs.

In het Rijksmuseum temidden van Pieter Roelofs en de restaurator van het Mauritshuis (en Vermeer onderzoekster) Abbie Vandivere. Op de achtergrond "Diana en haar Nimfen" van Johannes Vermeer uit de collectie van het Mauritshuis. 

Poserend voor mijn schilderij In het Vermeer centrum. 

Contactformulier